Sookoobidda buugga ‘ Luuqadda Doodda ~ The Language of Argument.’

Hordhac

Buuggan innoo daaran waxa ladhkiisa la yidhaa ‘ The Language of Argument’ oo Af Soomaali haddii aynnu soo dhawaynno ku noqonaya ‘ Afka Doodda ama Luuqadda Doodda.’ Waxa aynnu garawsannahay in mawduuckastaa uu leeyahay af gaar ah oo lagu hadlo, oo uu baadisooc ahaan u leeyahay. Tusaale ahaan, siyaasaddu af gaar ah ayay leedahay. Dhaqaaluhu af gaar ayuu leeyahay. Sharcigu af gaar ah ayuu leeyahay. Beeruhu af gaar ayay leeyihiin. Markaa waa gar in doodduna af gaar ah lahaato.

Waxa qoray, oo ku mitiday laba qoraa oo kala qalin duwanaa. Midi wuxuu ahaa Daniel McDonald, oo noolaa intii u dhexaysay (Julaay 30, 1960kii – Febraayo 15, 2007dii) oo Filinmetele iyo qoraa ahaa. Da’ yaraan ayuu ku geeriyooday oo isaga oo 46 sano jira ayuu wedku u yimid. Wuu dhintay. Laba carruura ayuu adduunka korkiisa ku macasalaameeyay. Qoraaga kale ee la qoray waa Larry W. Burton oo ah  qoraa buugaag kaladuwan oo mawdduuca xidhiidh la leh qoray.

Si guud buuggu wuxuu ka koobanyahay 385 bog.  Daabacaaddo kaladuwan  ayaa laga sameeyay. Nuskhada aan anigu hayaa waa soosaaristii 9aad, waxaanna la daabacay tan 9aad sannadkii 1999kii. Afar qaybood ayuu iskugu jiraa. Waxa aad mooddaa inuu waxoogaa isku yara dhexdaadsanyahay xagga habaynta, oo mawduucyo mudnaanta lahaa xagga danbe la geeyay. Yeelkadiiye, si kooban ayaynnu afartaa qaybood u dul istaagi. Aanan ku xasuusiyee, labadaa qoraa inta badan waxa ay xooggasaari dooddu marka ay tahay mid qoran, oo qoraal lagu gudbinayo. Se tee hadalkuna ka madhnaanmayso.

Nuxurka Buugga

Qaybta 1aad waxaa ladh ahaan ku suntan ‘ Qaababka Doodda’- Macne ahaan, sida ay dooddu u dhigmayso ee loo sheegayo, ama loo qorayo. Qaybta 1aad qodobka u horreeyaa waa ‘ Ka Dhaadhicinta Qoraalka’ oo ay ka wadaan in waxa aad qoraysid ama sheegaysid cidda ay khusayso aad uga dhaadhicisid si farsamaysan, oo xirfadaysan. Labadan qodob ayay ku soo koobeen:

B)   Hano Dhegaystayaashaada, ama Akhristayaashaada: Qodobkani waxa uu suurtagel ku noqon karaa in marka koowaad aad garatid cidda aad la hadlaysid. In cidda aad la hadlaysid aad garataa waxa ay kaa caawinaysaa in aad erayada kalaxulatid oo qaabaysid.

T)   Qeex Arrinta aad ka hadlaysid/Qoraysid: Waxa aad sheegaysid marka hore si wanaagsan usoo huf, oo dadkana u sheeg. Waxaa jira mawduucyo laga doodi karo, iyo kuwa aan boos ku lahayn doodda. Qoraa Daniel iyo Qoraa Larry Burton, waxa ay qabaan doodda aan anna qabo adna laga yaabo inaad qabtid ee ah ‘ Inay jiraan waxyaabo aan dood gelin.’ Sidoo kale, waxa ay qabaan in arrimaha qaar ay rabaan in aad loo dul istaago oo in ka badan caddayntooda la qeexo. Tusaale ahaan, waxa ay u soo qaateen haddii laba qof ku murmaan Madaxweyne Kuxigeen Al Gore wuu caqlibadanyahay iyo maya. Iskumay khilaafin timihiisa, ilkihiisa, iyo dharkiisa, se qeexidda caqlibadnaantiisa dood baa kaa taagan.

Qaybta 1aad qodobka 2aad ee ku xigaa waxa weeyi ‘ Male’ Habka uu qofku u dhigayo/sawir guud uga bixinayo ee uu sookoobid guud ugu samaynayo caddayn aan dhammaystirnayn ( Wax uuna caddayn hubaal ah u haynin, se uu malaynayo). Waxa aad ka hadlaysid waxa aad ku garanaysaa ‘ Male’ e ma hubtid oo caddayn dhammaystiran uma haysid. Labada qoraa waxa ay tusaale ahaan soo qaateen, waxa aad aragto Ubax cad. Se maad wada arag Ubaxyada oo dhan. Haddii lagu yidhaa Ubaxu midabkiisa noo sheeg?’ Dabadeedna aad ku jawaabtid ‘ Waa caddaan’ caddayn xaddidan baad ku salaysay, waana male.

Daniel iyo larry, waxa ay iswayddiinayaan dhawr qodob oo khuseeya ‘ caddayntaa aan ku filnayn’ Waxa ka mid ah:

B) Muunadda ( Sample) ka miyaa la garanayaa?

T) Muunaddu ma tahay mid innagu filan?: Halkan waxa  ay qabaan in marar badan qofku waxa uu ku doodayo ay ka kala dhimanyihiin, oo qalad ka dhici karo. Sidoo kale, waxa ay qabaan in Muunadda kaladhimani ay keeni karto daabaqadaynm ( Shey ama dad wax aynna ahayn lagu shaabbadeeyo oo lagu nabo). 

J) Muunaddu miyay meteli kartaa kuwo kale?: Tusaale ahaan, waxa ay soo qaadanayaan: “ Hablaha Diraweliinta ahi way ka fiicanyihiin ragga Dirawaliinta ah; waayo way ka shil yaryihiin.’

Qeybta 2aad waxa ay ladh uga dhigeen ‘ Falanqaynta Doodda.’ Mawduucan waxa aad mooddaa inay ka gaabiyeen, oo aynna aad uga hadlin. Waayo wax ku saabsan xeerarka falanqaynta, iyo sida loo sameeyo toona may qorin; marka laga reebo tusaalayaal, iyo sheekooyin ay dadkale qoreen oo so ergisteen. Markaa haddii aan ka Sandheere ahaan wixii aan ka fahmay tusaalayaasha fekerkayga ka dhiibto, waxa aan ku soo koobi intan:

1-     Ogow waxa aad falanqaynaysid: Waxyaabo kaladuwan ayaa la falanqeeyaa oo laga hadlaa. Sida looga hadlayaa waxa ay ku xidhantahay kolba waxa uu yahay. Tusaale ahaan, haddii aan lacag ka hadlayo, waxyaabaha ugu waawayn ee aan falanqaynlahaa waxaa ka mid ah; qiimadhaca lacagta, waxyaabaha koriya, Sicirbararka, sida loo maamulo, sida loo xisaabiyo IWM.

2-   Dhinacyo badan ka eeg: Marka aad wax falanqaynaysid dhinacyo kaladuwan ka joogso. Tusaale ahaan isku day inaad waxkasta oo xidhiidh la leh wax ka sheegto, ama ugu yaraan tilmaanto.

3-   Si la fahmi karo u dhig falanqaynta: Isku day in waxa aad ka hadlaysid/ qoraysid la fahmi karo. Ogow, oo dadkan ku dhegaysaya tixgeli bal inay kula socdaan, ama wuxuun kaa fahmayaan.

4-   Sookoob: U samee meel uu ka bilaabmo iyo meel uu ku dhammaado.

Qeybta 3aad waxa ay ladh uga dhigeen ‘ Suugaan ku Doodid’ Macne ahaan, waxa ay ka wadaan in doodda gabay, Buraanbur, hees IWM ah lagu dhiibto. Halkanna sidoo kale, qoraayadu meelaha ay ka gaabiyeen ayay ka midtahay, oo may sheegin  hannaanka iyo habka la raacayo marka Suugaanta lagu Doodayo, ee doodda gabay, iyo wax la mid ah lagu dhiibayo. Gabayo qallalan oo bilaa sharraxaad ah, oo u badan kuwa Shakespeare ayay ku qoreen. Waxa si muhiim ah in aynnu isla fahanno in Gabayga, buraaburka, heeshawleeddada, riwaayadaha, IWM ay door muhiim ah ka qaataan doodda arrin ku saabsan ee lagu kala aragti duwanyahay. Innaga ka soomaali ahaan, arrintaasi way innagu badantahay, oo waayadii hore waxa ugu badan ee doodda lagu dhiiban jiray Suugaan bay ahayd. Haddii laba qof wax ku kaladuwanaadaan ‘ Hadal’ inuu ku sheegaa way adkayd, se noocyada kaladuwan ee Suugaabta ayuu ku cabbiri jiray.

Qaybta 4aad waxa ladh uga dhigeen ‘ Siddeeda Xeer ee Qoraalka Toolmoon.’ Sidii aan hore u sheegay inta badan labada qoraa waxa ay xooggasaari doonaan ‘ Doodda Qoran.’ Aynnu soo koobno Xeerarka:

1-      Dooro Ladh: Doorashada mawduucu inay waxyaabaha ugu adeg ee doodda qoraalka tahay ayay qabaan. Qofku marka uu badhaadhihiisa ka dhiibayo arrin waxa ay u baahantahay inuu doorto ladh uu ku caanamaalo oo geeddisocodka dooddiisa wax ka tara. Sida badanna waxa la yidhaa mawduucu waa kalabadh qoraalka uu qofku qorayo, waayo qoraalka ayuu ladhku muraayad u yahay, oo waa meesha laga duulayo.

2-   Xogo Dhaba hel: Marka aad dood dhiibanaysid waxa ay u baahantahay xog inaad haysid. Mawduuc ma lafaguri kartid haddii aanad xog ka haynin, waayo haddii aanad xog ka haynin waa lagugu rogi karaa, oo albaabkasta waa lagaa soo xidhi. Xogaha meelaha laga helaa way  badanyihiin. Maktabadaha, Telefoonka, Aaladaha Casriga ah, Internetka iyo kuwa kale ayaa ka mid ah meelaha laga helo. Ugu danbayn ku dadaal caddaaladda qoraalka oo wax runa oo la hubo xarriiq.

3-   Ladhkaaga Xakamee Baaxad ahaan: Labada qoraa waxa ay qabaan in doodda goob iyo ammin lagu saleeyo. Waayo haddii aad badisid halbacaad lagu lisay inay noqotaa laga yaabaa. Aad isku wayddii amminta aad haysatid, iyo baaxadda mawduuca aad lafaguraysid. Dabadeedna ku salee waqtiga oo soo yaree. 

4-   Xogtaada Habee: In doodda la habeeyo oo qaab sida qoraallada kale ah loo habeeyo ayay qabaan labada qoraa. Waxa ay ku leeyihiin ‘ U samee Hordhac, Nuxur, iyo Gebagebo. Saddexdani waa waxa aasaaska u ah qoraalka iyo hadalkaba. Ku dadaal inaad hadalkaaga sidaa ka yeeshid.

5-    Qoraalkaaga Xiiso u Yeel: Dad badan hadalkaaga/qoraalkaaga waxba ka soo qaadi maayaan haddii aanad xiiso u yeelin. Dheg jalaq u siin maayaan haddii aad adigu marka hore dhegaha ka furaysato xiiso u yeelidda dooddaada. Waxyaabaha hadalka xiisaha u yeelana waxaa ka mid ah runta iyo dhabnimada.

6-   Qoraalka Ha Kala Saafnaado: Inta aad wax qoraysid, gaar ahaanna doodda iska ilaali erayada iyo sida ay u kala muhiimsanyihiin. Isku day inaad adeegsatid erayba ka uu ka muhiimsanyahay. Marar badan iska dhaaf inaad adeegsatid erayo iyo tuducyo badan oo aan dooddaada muhiim u ahayn. U qor hadalka ama u hadal si aan maldahnayn ama duurxulnayn.

7-    Iska Ilaali Erayada Dareennada Kiciya: labada qoraa qodobkan waxa ay ku soo aroorinayaan in qofka doodayaa iska ilaaliyo erayo dareennada kiciya sida kuwa ka hadla jinsiga. Waayo, saamayn aan yarayn ayay keeni karaan. Saamayntaa waxa ugu yar in mawdduucii qalnaa ee laga doodayay laga mashquulo, oo lagaga mashquulo hadal soo darriyay oo dusha ka yimidday. Sidoo kale, in marar badan la iska ilaaliyo erayada qosolka keeni kara. Maaha marwalba, se marka arrin aqoonaysan laga doodayo waa in la iska ilaaliyaa. Waayo, ka Sandheere ahaan, waxa aan qabaa in qosolku mawduuca leexin karo oo dooddii la isku dhilayay damin karo, dhinaca kale intuu u rogo ka dhigi karo wax aan sidaa u sii ridnayn. Dabadeedna inta la kala caajiso arrintu kaftan isku baddesho, oo caddaymihii badnaa ee la keeni lahaa kaftanku awoodda kala wareego.

8-   Iska Ilaali Surmaseegtada Farsameed: Halkan waxa ay kaga warramayaan marka aad doodda qoraysid inaad aad uga taxaddirtid in qalad farsamo oo badani kaa dhaco. Waxa ay soo aroorinayaa in qofku aad u ilaaliyo calaamadaha, Waawaynaynta xuruufta qaar, IWM.  

Gebagebo

Afartii qaybood ee buugga bud’dhigga u ahayd waa kuwaa. IIntaas ayay ku idilyihiin. Habayaraatee in aynnu wax uun ka fahannay ayaan rajaynayaa.

Qofkii heli karaa buugga ha akhristo xogo intaa ka badan ayuu ka dhaxli karaa.

W/Q: Cabdirasaaq Sandheere

Noofanber 22, 2019.

Boorama, Awdal.