Cisa Binu Cabdisalaan: Suldaankii Culimada iyo Haldoorkii Gobta
Wuxuu ka mid ahaa dadka jaadgooniga ah ee dhif iyo naadirka ah.
Wuxuu ahaa nin aragti toosan, oo mawqif sugan leh. Wuxuu ku hubaysnaa wacyi iyo
fahan. Marka uu aragti dhiibanayo
halkeeda ayuu dhigi jiray farriinta, wuuna sugi jiray farriinta waxkasta oo ay
arrintaasi ku kellifto. Aqoontu kamay mashquulin jirin inuu dulmiga diido, oo
uu hoggaamiyayaasha mucaarado halgan adegna la galo, iyo inuu cadawga la
dagaallamo. Balse, waxaas oo dhani waxa ay ka mid ahaayeen shaqooyinkiisa iyo
waxa uu qabto, oo sooyaalkiisa waxa aad ku arki caddaalad, iyo xorriyadda
waqtigan laga ordo, oo isaguu si badhaxtiran oo hadal iyo ficil ba leh u gutay.
Waxaa agtiisa buuxi jiray shaqaalaha Madaxda oo ka mid ahaa dadka wax ka barta
ee waqtigooga agtiisa ku qaata.
Ninka aynu ka warramaynaa waa Cabdicasiis Binu Cabdislaan Abii
Qaasim Ibnu Xasan Ibnu Muxammed Ibnu Muhaddab As Salmiyi, oo asal ahaan ka soo
jeeday dalka Morooko, kuna dhashay Dimishiq, dabadeed degganaa oo u guuray
Masar. Kuna dhintay Masar. Mad’hab ahaan waxa uu ahaa Shaaficiya. Wuxuu ahaa
Imaam Faqiih ah, caalim ah, ka dhiidhiya Dulmiga iyo xadgudubka, oo madaxda iyo
boqorradu way ka cabsan jireen Cisa Binu Cabdisalaan.
Dhalashadiisii, Barbaarintiisii iyo
Aqoontiisii
Imaam Cisa Binu Cabdisalaan, wuxuu ku dhashay magaalada Dimishiq
Sannadkii 1181kii Miilaadiga, waafaqsan 577kii Hijrada. Magaaladaas ayuu ku
noolaa, wuxuuna caan ku ahaa Dacwadda iyo Fiqiga. Wuxuu la barbaaray qoys ehlu
Diin ah, danyar ahna oo aan lahayn sharaf, madaxnimo, mansab, iyo aqoon toona.
Imaam Cisa Aabbihii wuxuu ahaa odey aad u sabool ah. Markii Imaam Cisa
gaashaanqaadka noqday Aabbihii ayuu ka caawin jiray shaqooyinka calculus
qaarkood sida xaaqidda waddooyinka, iyo nadiifinta wajahaadada hore ee
Ganacsiyada tujaarta. Markii Aabbihii geeriyooday ma helin cid soo dhawaysa,
wuxuu u tagay Sheekhii waynaa ee la odhan jiray Fakhrudiin Ibnu Casaakir, si uu
ugala shaqeeyo shaqooyinka laga qabanayo
Masaajidkii jaamic Al Umawi, wuxuuna ka caawin jiray shaqooyinka yaryar sida
hawlaha nadaafadda. Habeen habeennada ka mid ah ayuu Cisa Binu Cabdisalaan
seexday mid ka mid ah Saawiyadda Masaajidka. Isaga oo duruufta sidaa u adag ku
sugan Cisa Binu Cabdisalaan ma awoodin inuu aqoonta yaraan ku barto. Wuxuu si
halqaltaag ah u fiirfiirin jiray xalqadaha cilmiga lagu baranayo ee Masaajidka
ka socda marka uu Masjidka ka shaqaynayo. Wuxuu tamanniyi jiray ( jeclaan
jiray) inuu ardeydaa aqoonta baranaysa ka mid noqdo illaa Ibnu Casaakir u
ballanqaaday waxbarashada, oo uu amray in la baro akhriska, qoraalka iyo
Quraanka. Cisi Binu Cabdisalaan, wuxuu kutubtii iyo waxbarashadii ku qaabilay
jaceyl iyo farxad badan. Wuxuu isku dayay inuu ka dabatago oo buuxiyo wixii
cashirro ah ee hore u dhaafay, illaa Ibnu Casaakir u soo gaadhsiiyay
heerkiisii. Ibnu Casaakir wuxuu u so gaday dhar cusub oo wanaagsan Cisa Binu
Cabdisalaan si uu ugaga qaybqaato dhigashada cashirrada iyo xaadiridda
xalqadaha.
Cisa Binu Cabdisalaan, wuxuu ardey u noqday Culimadii waqtigaas
ugu waawaynayd. Qaar ka mid ahi waa kuwan: Wuxuu cashirradiisa xaadiray
Sheekhii waynaa ee Abal Xasan Axmed Al Mawaasiinii, iyo Al Khushuuci. Wuxuu wax
ka dhegaystay Cabdilladiif Ibnu Ismaaciil Suufi, Qaasim Ibnu Casaakir, Ibnu
Dabrasdi, Al Xanbal Al Mukabbar, Ibnu Kharastaanii, iyo kuwa la mid ah. Wuxuu
madarasaddooda ka soo qalinjebiyay Damyaadii oo Afartan Xadiis ka bartay, iyo
Imaan Fakhrudiin Ibnu Casaakir oo fiqiga baray.
Manhajkii Cisa Binu Cabdisalaan
Manhajka Cisa Binu Cabdisalaan, wuxuu xooggasaaray oo aad u
baadhay arrimaha la xidhiidha caqliga si looga soo dhanbalo Axkaamta, looguna
garto waxa danta ah ( masaalixda). Wuxuu u arkayay haddii aan axkaamta laga
dheegan kitaabta Quraanka, Sunnada, Ijmaaca, iyo Qiyaaska inay waajibtahay in
la fiiriyo waxa maslaxadi ku jirto, fasahaadkana lagaga hortagi karayo;
caqliguna wuxuu ka midyahay waxa ugu wanaagsan ee wax lagala soo dhexbaro (
lagu kala garto). Imaam Cisa Binu Cabdisalaan, wuxuu ahaa aqoonyahan dhab ah,
wuxuuna soo dhaafay heerka ah in culimadu cashir uun bixiyaan, hadal jeediyaan,
ardaydana wax baraan, wuxuuna u gudbay inay ka qayb qaataan hagaajinta nolosha
guud iyaga o gacmaha ula tagay oo wixii wacan bogaadinaya, wixii qaldanna
saxaya- shegygaasi haba ka yimaaddo hoggaamiye e.
Buugtii uu qoray Cisa Binu
Cabdisalaan iyo hadallada ay Culimadu ka yidhaahdeen
Raad aad u badan ayuu Cisa Binu
Cabdisalaan kaga tagay Culuumta Tafsiirka, Quraanka, Axaadiista, Caqiidada,
Usuulu Fiqiga, Suhdiga IWM. Kutubta uu qoray waxaa ka mid ah Tafsiirka, Al
Fataawa Al Majmuuca, Al Aamaalii, Al Fataawa Al Muusiliya, Al Majaas Fil
Quraan, Mukhtasar Ar Ricaaya, Al Qaayatu An Nihaya, Al Qawaacida Islaamka,
Qawaacidda waawayn ee Furuucda Shaaficiga, Al Qawacid Suqraa…”
Hadallada ay Culimadu ka
yidhaahdeen Cisi Binu Cabdisalaan waxa ka mid ah:Suyuudi, wuxuu Cisi Binu
Cabdisalaan ka yidhi hadalkan: “ Wuxuu ahaa sheekh caalim ah, oo Islaamku
lahaa. Wuxuu ahaa xalaalmiirte, iyo saahid. Wuxuu ahaa qof dadka wanaaga fara,
xumaantana ka reeba.”
Imaam Nawawi, wuxuu ka yidhi
hadalkan: “ Cisi Ibnu Cabdisaaan wuxuu ahaa sheekh Imaam ah oo dadka kulmiya oo
dadku hoggaankiisa, iyo waynaantiisa ku soo hirtaan. Wuxuu dhexgalay noocyada
kaladuwan ee aqoonta.”
Ibnu Daqiiq Al Ciid, waxa uu isna
ka yidhi intan: “Ibnu Cabdisalaan, wuxuu ahaa mid ka mid ah Salaadiintii
Culimada.”
Taaju Sabaki, waxa uu isna ka yidhi
intan: “ Sheekh Cisi Ibnu Cabdisalaan, wuxuu ka mid ahaa Shuyuukhdii Islaamka
iyo Muslimiinta. Wuxuuna ahaa mid ka mid ah Imaamyadii aqoonta lahaa. Wuxuu
ahaa Suldaankii Culimada, Imaam Casrigiisii ah, wuxuu ahaa hoggaanka
Wanaagfarista, iyo xumaan Reebista waqtigiisii, wuxuu yaqaannay xaqiiqooyinka
Shareecada, wuuna dhex quusay, maqaasidda iyo ujeeddooyinkoodana wuu
garanayay.”
Mawaaqiftiisii iyo Halgankiisii
Cisi Binu Cabdisalaan, waqtigii uu
dhallinyarada ahaa wuxuu la kulmay duruuf siyaasadeed oo adag. Wuxuu ahaa
waqtigii ay daciiftay dawladdii Cabbaasiyiintu, waxaana yimid iska hor imaadyo
gudaha ah, waxaana qabsaday Saliibiyiintii. Waqtigaas ay jireen duruufta adag,
dad badan oo aqoon lehi waxa ay doorbideen inay xaqa ka aamusaan. Haddaba Cisi
wuu hadlay, markii uu badhtanka Cisi u galay dhibaatooyinkaas badan ee hordhaca
ah, wuxuu ku dadaalay inuu xaqa sheego oo jidka Alle halgamo, isaga oo aan Alle
mooyee cidkale ka cabsanayn.
Mawqifyada uu dhibaatooyinka ka
istaagay Cisi Binu Cadisalaan waxa ay ku soo aroortayKutubta, sooyaalkuna wuu
ka warramay oo ilaaliyay. Wuxuu sameeyay dhiirranaan iyo geesinnimo badan.
Mawaaqiftaas uu qaatay waxa ay ku keentay in lagu magacaabo Suldaankii Culimada,
inkasta oo ay arrintaasi ka cadhaysiisay boqorradii meesha joogay ee kaliya
jeclaa culimada u guulwadaysa. Mawaaqifta ugu cadcad ee sababay in boqorradii
ama hoggaamiyayaashii waqtigaasi u cadhooda Cisa ku naceen, dadka intooda
badanna ku jeclaadeen waxa ka mid ahaa:
1- Xaddididda Boqornimada Wanaagsan
Maalmihii uu madaxnimada hayay
Cimaad Diin Ismaaciil, Cisi wuxuu maamulayay masjidkii waynaa ee Jaamaca Banii
Ummaya ee Dimishiq. Waqti yar ka dib Boqor Saalax walaalkii oo la odhan jiray
Boqor Najmu Diin Ayuub oo waqtigaas Masar xukumayay. Walaalkii wuxuu rabay inuu
madaxnimada kala wareego. Ninkii wuxuu talada u qabtay Saliibiyiinti, wuxuuna
siiyay dhufayskii Safda iyo Saqiif, wuxuuna u oggolaaday inay galaan Dimishiq,
si ay uga soo iibsadaan hub, cunto iyo wixii ay u baahanyihiiina uga soo sahay
qaataan.
Cisi ayaa arrintaas gaashaanka u daruuray oo diiday. Minbarkii
ayuu fuulay, dadkii ayuu si adag ugu khudbadeeyay, wuxuuna sheegay
xaaraantinnimada ay leedahay in hub laga iibiyo Faranjiga. Hadalladii ugu
danbeeyay khudbaddiisu waxa ay ahaayeen: “ Alloow ummadda hanuuni, Alloow
ciddii ku addeecda sharaf, oo dullee kuwa ku caasiya.” Dabadeed Minbarkii ayuu
ka degay oo hoggaamiyihii ayuu wanaag ugu tagay, balse boqorkii ayaa diiday
soojeedintii Sheekh, wuuna xidhay sheekhii Cisa Binu Cabdisalaan. Markii
arrintii ay taasi saamaysay, jeelkii ayuu ka soo saaray, wuxuuna ku amray inuu
ka fogaado khudbadaha uu Masaajidka wayn ka akhriyayo, oo aan lagu arki karin
inuu masaajid danbe khudbad ka akhriyi karin.
2- Inuu Madaxda isku
dhiibo wuxuu ka doorbidi jiray in la xidho
Saalax Ismaaciil, wuxuu u jeedsaday dhinaca Masar isaga oo
ilaalinaya Ciidamada Saliibiyiinta si uu Saalax ula dagaallamo Najmudiin Ayuub.
Wuxuuna amray in Cisa Binu Cabdisalaan uu ka soo qaybgalo dagaallanka.
Dabadeed,wuxuu Cisa u diray cid la gorgortanta xil in loo ballanqaadayna u
sheegtay, iyada oo lagula shuruutamayo inuu la soo laabto waa uu haysto ama
sito. Sheekhii ayaa yidhi: “ Miskiinoow, ma oggolaanayo in uu gacmahayga dhunkado
aniga oo doorbidaya in aan gacantiisa dhunkado. Tolkay’yoow, idinkuna tog baad
ku sugantihiin, anna tog ama waadi gaar ah ayaan ku socdaa ( Idinkuna meel baad
ka fekeraysaan, anna meel kale). Waxaa
mahadsan Allihi iga caafiyay waxa uu idinka idinku imtixaannay.” Waxaa loogu jawaabay: “ Wuxuu I amray in
aannu ku xidhno haddii aanad yeelin waxa aannu kaa rabnay.” Sheekhii baa ku
yidhi: “ Sameeya waxa idin la qummanaada.” Sheekhii Cisa Binu Cabdisalaan waa
la qabtay waana la xidhay, waxaa lagu xidhay meel u dhaw oo deris la ah guriga
hoggaamiyaha. Sheekhu Quraanka ayuu iska akhrisan jiray, hoggaamiyuhuna wuu
maqli jiray oo dhegaysan jiray. Jeelkii ayuu Cisa Binu Cabdisalaan ku sii jiray
illaa Faranji la jebiyay. Dabadeed waxyar ka dib wuxuu tagay Masar.
Cisa wuxuu ahaa (Kii Addoomaha iibiyay) .
Cisa Binu Cabdisalaan, Masar ayuu
soo gaadhay sannadkii 639kii Hijrada. Wuxuu Saalax boqornimada ku bogaadiyay
Najmudiin Ayuub. Wuxuu Najmudiin qaybta garsoorka u dhiibay Cisa Binu
Cabdisalaan. Wixii ugu horreeyay ee Cisa Binu Cabdisalaan uu milicsadaa waxa ay
ahayd inuu is hor istaago amarradii boqorrada. Waxa ay ahaayeen boqorro ku
mamay soo iibsashada, gadidda, lacag jaceylka, iyo inay guursadaan hablaha
xorta ah. Cisa waxa uu kaga hortagay waxa ay ahayd wuxuu fiirinayay aragtida uu
Sharciga Islaamku ka qabo. Halka ay asal ahaan ahaayeen addoomo aan xaq u
lahayn waxa ay xaq u leeyihiin xortu.
Wuu u diiday baamacmushtariga, way
ka cabteen oo waxa ay uga dacwoodeen boqor Saalax oo markii horaba aad ula yaabay fatwooyinka
uu soo saaray Cisa Binu Cabdisalaan. Boqorkii wuxuu Cisa Binu Cabdisalaan amray
inuu caddaalad ka sameeyo Fatwadiisa. Uma hoggaansamin amarkiisii, balse wuxuu
boqorkii ka dalbay inuuna ka soo faragelin wixii la xidhiidha garsoorka.
Arrimahaasi may ahayn arrimihii hoggaamiyaha. Hoggaamiyihii wuxuu yidhi kalmado
uu Cisa Binu Cabdisalaan u fahmay inuu u jeedo arrintan waxba kaama khuseeyaan.
Cisa Binu Cabdisalaan, wuu iska casilay arrintii garsoorka ee uu hayay, wuxuu
isku urursaday alaabtii iyo wixii u yaallay gurigiisa, wuxuuna soo iibsaday
laba naaf ( laba neef oo ah kuwii gaadiid ahaanta loo isticmaali jiray) mid
wuxuu saaray alaabtiisii, tii kalana wuxuu fuushiiyay xaaskiisii iyo
carruurtiisii, dabadeed wuu dhaqaaqay isaga oo u sii jeeda dhinacaas iyo dhulka
Shaam.
4- Cisa Wuxuu diiday Cashuurtii
Saboolka laga qaadi jiray
Markii boqor Sayfudiin Qudus uu
yimid Masar waxaa bilaabantay khatartii Tataar. Wararkoodiina way faafeen, Cisa
Binu Cabdisalaan wuxuu isku dayay inuu ka baxsato hoggaamiyaha, wuxuuna u tagay
Tataarkii. Markii boqor Sayfudiin Qudus amray in la ururiyo dhammaan xoolaha ay
leeyihiin shicibku si dagaalka loogu galo, wuxuu Cisa isku taagay inuu iska caabbiyo ninkaas,
wuxuuna dalbay in aanu dadka shicibka waxba ka qaadi karin illaa uu horta soo
faaruqiyo waxa baytulmaalka yaalla. Markii hoggaamiyayaashii iyo tujaarta kuwii
ugu waa waynaa ay hantidoodii iyo dahabkoodii soo ururiyeen si ay ula sinmaanta dadka kale. Mar haddii
aan xoolahan loo diyaarin in dagaal lagu galo waxaa boqorkii lagu qasbay inuu
dadka ka daayo arrinta. Isna boqor Sayfudiin Qudus xukunkii wuu ka laabtay oo
wuu laalay. Muslimiintii waxa ay u soo baxeen si ay u galaan dagaalkii ‘ Caynu
Jaaluud’ wayna guuleysteen.
Dhimashadii Cisa Binu Cabdisalaan
Cisa Binu Cabdisalaan, wuxuu sii
watay aqoontii uu baranayay, bulshada dhexdeedana haybad buu ku lahaa oo dadku
aad ayay u jeclaayeen. Ugu danbayn waxa uu geeriyooday sannadkii 1262kii
Miilaadiga oo ku beegnayd 660kii Hijrada. Waqtigaas uu geeriyooday da’diisu
waxa ay ahayd 83 sano. Waxa la soo weriyaa in markii boqor Baibars ay gaadhay dhimashada Cisa, in uu boqorku
yidhi: “ Haddii boqornimadayd ay waqtigeedii hal saac ka dhimantahay, oo dadka
oo Cisa arrin amro, amarkiisa ay si dhakhso ah ugu dhaqaaqayaan oo u
fulinayaan’- macne ahaan haddii Cisa dadka amro inay aniga xukunka iga ridaan,
amarkiisa ayay fulinayaan si degdeg ah.
W/Q: Dr. Cali Salaabi
Turjumid: Cabdirisaaq Sandheere
Comments
Post a Comment