Falanqaynta Buugga “The Strategic Interest of Turkey’s Foreign Policy in Somalia- Danaha Istiraatijiyadeed ee Siyaasadda Arrimaha Debadda Turkigu ka leeyahay Soomaaliya”

Hordhac

Ladhka sidan u dhigan “ THE STRATEGIC INTEREST OF TURKEY’S FOREIGN POLICY IN SOMALIA~Danaha Istiraatijiyadeed ee Siyaasadda Arrimaha Debadda Turkigu ka leeyahay Soomaaliya” waxa qoray Cumar Y. Cabdulle.

Waa buuggii uu Cumar Masterta ku diyaariyay ee ku difaacday. Qoraagu, waxa uu muddadaa uu buugga qorayay wax ka baranayay Dalka Turkiga. Qaybta ‘ Maamulka Guud iyo Barashada Siyaasadda’ ayuu waqtigaas dhiganayay. Cumar, hore waxa uu Digriiga koowaad uga qaatay Jaamacadda Simad. Haddana waa Macallin Jaamacadeed, iyo aqoonbaadhe Muqdisho deggan.

Waa buug aqoonbaadhis ah, oo waafaqsan habka loo sameeyo aqoobaadhista. Waxa uu si rasmi ah qoraagu u dhammeeyay sannadkii 2019kii bishii Abril.  Waa kii uu qalinjebinta Cumar ku difaacday. Muddo badanna wuu baadhayay, oo wax hortii la qoray ayuu ka akhriyay.  

Waa buugyare noqon kara mid ummadda Soomaaliyeed wax ka korodhsato. Waxa xiise u yeelaysa Qoraaga oo waqtigaas wax ka baranayay, kuna noolaa Dalka Turkiga, isla jeerkaasna waqtigaas waqtiyar ka hor ku noolaa Dalka Soomaaliya. Labada dal ee qoraagu xidhiidhka ka dhexaysiinayo labadaba wuu ku wadanoolaaday oo qayb noloshiisa ka mid ah ayuu ku noolaa. Taas ayaa buugga ka dhigaysa mid waaqici ah.

Buuggu isaga oo Soomaalida wada anfacaya, haddana waxa uu si gaar ah u anfacayaa ardeyda barata aqoonta siyaasadda, siyaasiyiinta xilalka duwan haya, diblomaasiyiinta, Safiirrada, xildhibaannada, wasiirrada iyo madaxda meel uun xukunta.

Wuxuu ka koobanyahay 88 bog, oo A4 ah. Waxa aan maqaalkan kooban isku dayi doonaa inaan soo bandhigo aragtida qoraaga ee mawduuca ku aadan. Iyo inaan soo gudbiyo aragtiyaha qoraaga ka horreeyay, ee uu soo xiganayo. Sidaa si la mid ah waxa aan isku dayi doonaa inaan meelaha qaar anna wax ku darsado.

Marka koowaad, waxa aynnu si kooban u dulmari Turkiga iyo Soomaaliya waxa ka dhexeeya, waxa uu Turkigu Soomaaliya ka caawiyo, u jeeddada uu ka leeyahay caawinta, sababta Turkigu Afrikada kale Soomaaliya ugu horraysiiyo, qorshayaasha ujeeddaysan ee uu Turkigu Soomaaliya ka leeyahay. Ugu danbayn waxa buugga laga faa’idi karo, iyo gebagebada ayaynu ku soo afmeeri qoraalka.

 Xidhiidhadii Turkiga

Qoraagu, waxa uu xusayaa ka dib dhammaadkii dagaalkii qaboobaa, iyo burburkii Midawgii Soofiyeeti in ay hababkii adduunyadu u xidhiidhayeen ee caalamiga ahaa, iyo siyaasaddii arrimaha debaddaba saamayn ku timid, oo ay noqotay in la falanqeeyo. Siyaasadda arrimaha debaddu maaha mid sidii dhagaxa meel iska taagane waa mid shaqaysa, oo dibuhabayn lagu sameeyo, lana qaabeeyo si ay u jeeddadeeda u gaadho. Haddaba, sannado badan Siyaasadda Arrimaha Debadda ee Dalka Turkigu waxa ay aad ugu xidhnayd Galbeedka sida NATO, Midowga Yurub, iyo Maraykanka oo ayu xulafo la ahayd. Sababta ugu way nee Turkiga raggii aasaasay arrintaas ka lahaayeenna waxa ay ahayd inay sameeyaan Qaran siyaasaddiisu ku salaysantahay habka reer Galbeedka (Cumar Y. Cabdulle , 2019), (Ozkan iyo Akgun, 2010).

Haddaba markii uu burburay Midawg Soofiyeed dalka Turkigu waxa uu sida waddamada kale sii horumariyay dhaqaalihiisii, xidhiidhadiisii, iyo qorshayaashiisii siyaasadeed. Meelaha uu ku fidiyay waxa ka mid ahaa Bariga Dhexe iyo waddamada la isku yidhaa Balkans. Waxa kale, oo uu qorshe wanaagsan ka helay Afrika. Afrika, meelaha uu sida wanaagsan dano siyaasadeed uga helay waxa ka mid ah Soomaaliya. Soomaaliya, Turkiga waxa ay u noqotay goob wanaagsan oo uu waxbadan ka qabsan karo. Waxa ay ka midtahay meelaha uu Turkigu aad wax uga qabto, ee uu sannadahan danbe xidhiidh wanaagsan la yeeshay.

Turkigu Muxuu Soomaaliya u Qabtay?

Turkigu, Soomaaliya waxyaabo badan ayuu ka qabtaa. Deegaanka ay ku taallo ayaa saamaxay inuu ku soo hirto oo uu waxbadan ka qabto. Waxyaabo badan ayuu Turkigu Soomaaliya ka qabtay. Innaga oo qoraaga ka soo xiganayna waxa aynu ka sheegi karnaa:

1-      Turkigu wuxuu Soomaaliya ka taageeray adeegyada guud: Waxyaabaha  waxa ka mid ah Gaadiidka, iyo goobaha caddaaladda.

2-    Turkigu wuxuu Soomaaliya ka taageeray dhisidda nabadda: Waxa uu dalkiisa ku qabtay kulamo uu ku dhexdhaxaadinayo Soomaaliya iyo Soomaalilaan.

3-     Wuxuu aad uga qaybqaatay dhisidda hay’adaha dawladda: Waxyaabaha uu qabtay waxa ka mid ah, lacag toos ayuu ku taageeray. Wuxuu tijnoolayidda ka teegeeraa goobaha dawladda. Shaqaalaha dawladda ayuu tababbar siiyaa. Wuxuu koruqaadaa awoodda dawladaha hoose. Wuxuu aad u caawiyaa beeraha, iyo xoolaha.

4-    Waxbarashada: Wuxuu Soomaaliya ka caawiyaa waxbarashada sida inuu siiyo deeqo Waxbarasho oo bilaasha. Inuu ka furtay goobo tayaysan oo wax lagu barto. Wuxuu ka furay dugsiyo farsamo. Wuxuu aad u xoojiyaa  Goobaha waxbarashada.

5-     Caafimaadka: Aad buu Soomaaliya uga caawiyay adeegyada caafimaadka, sida; inuu furay Cusbitaallo, iyo inuu tababbar siiyay kalkaalisooyin, iyo shaqaale caafimaad.

6-    Garoonnada iyo Dekedaha: Turkigu waxa uu Soomaaliya dayactir ku sameeyay, maamulaanna garoonka iyo Dekedda Muqdisho. Diyaaradda Turkiga ee Turkish Airlines waxa ay labada dal soo gelisaa in ka badan $100 Milyan.

7-     Waxyaabo kale ayuu ka caawiyaa: Waxyaabaha kale ee uu Turkigu Soomaaliya ka caawiyo waxa ka mid ah; wuxuu aad u taageeraa Ururrada Bulshada Soomaaliya ka jira.

8-    Wuxuu ka taageeraa Ciidamada: Haddii ay tahay tababbarka Ciidamada noocyadooda kaladuwan, adeegsiinta, taageerrada, IWM (Cumar Y. Cabdulle, 2019).

Muxuu Turkigu Soomaaliya wax ugu qabtaa? Sabab?

U jeeddada uu Turkigu Soomaaliya ka leeyahay, waxa lagu sababeeyaa laba Doodood:

1-      Doodda 1aad: Soocelinta Xidhiidhadii Taariikheed: Turkiga iyo Soomaaliya waxa ka dhexaysay xidhiidho taariikheed oo hore. Boqortooyadii Cusmaaniyiinta oo meelo badan oo adduunka ah martay, meelaha fadhiisimaha u ahaa waxa ka mid ahaa Geeska Afrika sida Soomaaliya. Sababta ay Soomaaliya Boqortooyadaasi fadhiisinta ama xarunta ugu dhigatay waxa ay ahayd ‘ Soomaaliya oo meel qumman ah oo meel wanaagsan oo ku habboon ku taalla.’ Boqortooyadu Soomaaliya in badan ayay joogtay, oo illaa hadda sida quu qoraagu qabo raadkii Boqortooyada waxa laga sii arki karaa magaalada Muqdisho, iyo meelo kale oo gobollada Waqooyi ah. Dooddani, sida qoraaguna xusayo waxa ay ku doodaysaa sababta Soomaaliya Turkigu ka leeyahay waa soocelinta Taariikhdaa soojireenka ah. Dooddan qoraagu shakhsi ahaan ma qabo, oo wuu ka soo horjeedaa. Se waxa qaba aqoonyahanno Soomaaliyeed sida Cabdiraxmaan Baadiyoow. Iyo aqoonahanno reer Galbeeda oo Turkiga ku duraya inuu soo celinayo boqortooyadii Cusmaaniyiinta.

2-    Doodda 2aad: Arrimo Bini’aadannimo ayuu u Caawinayaa: Sannadkii 2011kii dalka Soomaaliya waxa ku dhufatay abaardaran, oo dad iyo duunyaba waxyeellaysay, macaluul badanna keentay.  Abaar aan muddo badan adduunka soo marin ayay ahayd, sida UN sheegtayna waa abaartii ugu gaajada xumayda ee gaajadu dadka baabbiisay muddo 60 sano ah. Arrinta xusidda mudan iyadna waxa ay tahay in gobollo badan oo meelaha ay abaartu aad ka u saamaysay ah ay Al Shabaab xukumaysay.  Aad bayna u adkayd ee Kaalmo bini’aadannimo la gaadhsiiyo meelahaasi, waayo Al Shabaab ayaa ajaanibka Mucaawanooyinka bixinaya u arkayay basaasiin reer galbeeda (Maruf & Joseph, 2018). Haddaba waqtigaas abaarta darani jirtay Dalka Turkigu waxa uu soo ururiyay gurmad badan, oo wuxuu ugu deeqay Soomaaliya si loo gaadhsiiyo dadka abaaruhu saameeyeen. Sannadkii 2011kii Shirkadaha gaarka loo leeyahay ee Turkigu waxa ay ku deeqeen 365$ Malyan, halka ay Dawladda Turkidu ku deeqday $49 Malyan ((Yükleyen and Zulkarnian,2015).

Wafdi ballaadhan oo uu metelaya Turkiga, oo uu hoggaaminayay Raysalwasaarihii waqtigaasi Erdogan, ayaa yimid Soomaaliya Bishii Ogosto, 2011kii. Waxa la socday wasiirro, Ganacsado, Saxafiyiin, IWM (Cumar Y. Cabdulle, 2019). Madaxweyne Erdogan, waxa uu noqday Madaxweynihii ugu horreeyay ee aan Afrikaan  ahayn ee soo booqda Soomaaliya sannadkii 2011kii (Cannon, 2016).  Waxyaabo badan oo iskugu jira dhar, cunto, iyo dawooyin ayuu waqtigaas Turkigu Soomaaliya keenay. Qoraagu, waxa uu xusayaa in gargaarku yahay waxyaabaha ugu salka ballaadhan ee dalalku danahooga siyaasadeed ku fushadaan, waddamada kalana saamayn ugu yeeshaan.

Dooddan odhanaysa ‘ Turkigu Soomaaliya gargaar bini’aadannimo daraaddii ayuu u caawiyaa oo dano kale kama laha’ dadka qaar ayaa qaba. Waa dood gaarkeeda u taagan oo aqoonahanno badan ku doodayaan. Se qoraagu ma qabo, oo wuu ka soo horjeedaa.

3-     Doodda 3aad: Dano Istiraatijiyadeed: Dooddan qoraaga ayaa qaba oo soo dhiraardhirinaya, wuxuu ku doodayaa iyaga oo aragtiyahaas hore jiraan oo Soomaaliya Turkigu ka leeyahay, haddana waxaa jirta dano ka gundheer caawin iyo wadaag taariikheed. Danaha uu Soomaaliya ka leeyahay Turkigu waa kuwo qorsheysan oo uu rabo inuu arrimihiisa debadda ku fushado.

Danaha Istiraatijiyadeed ee Turkigu Soomaaliya ka leeyahay Maxaa Caddaynaya?

Labadaas doodood way jiraan, dad badan ayaa qaba. Qoraaguna sidooda uma diiddana. Se ma qabo. Dood kalana wuu qabaa. Doodda qoraagu waxa ay tahay ‘ Turkigu dano qorsheysan oo dhaafsiisan soocelin taariikheed, iyo gargaar Bini’aadannimo ayuu Soomaaliya ka leeyahay.” Dooddaasi uu qoraagu qabaa waata gundhigga u ah aqoonbaadhista. Wuu sababaynaa. Sababta Soomaaliya Turkigu dano Istiraatijiyadeed inuu ka leeyahay lagu garanayo, ee caddaynaya waxa ka mid ah:

B) Turkigu wuxuu ka furtay Soomaaliya Safaaraddii ugu waynayd: Sannadkii 2011kii Turkigu waxa uu Caasimadda Soomaaliya ee Muqdisho ka furtay Safaarad wayn. Waxa  Safaaradda yimid oo furay Madaxweynaha Turkiga Erdogan. In Turkigu ka furto Safaarad Soomaaliya waxa ay fududeynaysaa in maalgashadayaasha Turkigu Soomaaliya si fudud ku iman karo, oo Afrikada kale uga sii gudbi karo oo Soomaaliya u noqon karto Biriij isku xidha Turkiga iyo Qaaradda. Markan uu Safaarrada ka furtay wax uu qoraagu xusayaa in la dareemay inay Soomaaliya ka jiraan DANO mandiqadeed oo laga leeyahay. Waxa iyadna sii xoojinysa in arrintani dano qorsheysan oo mandiqadeed tahay sababta uu Turkigu Soomaaliya u doortay ee uu Waddamad kale ee Afrikaanka ah sidaa wax uga qabsan waayay. Sannadkan 2011ka qoraagu waxa uu xusayaa inay ahayd markii uu bilaabmay in galaangalka uu Turkigu Soomaaliya ku hayo. Waa mid ka mid ah qodobbada caddaynaysa in Siyaasadda Arrimaha Debadda Turkigu, ay Soomaaliya ka leedahay dano Istiraatijiyadeed, oo ka gundheer gurmad, iyo sooyaal.

T) Soomaaliya waxa ay ku taallaa meel ku habboon ganacsiga iyo Milleteriga: Qoraagu waxa uu xusayaa in Soomaaliya ku taallo meel aad ugu habboon ganacsiga iyo Millatariga. Oo gacankan Soomaaliya ku taallaa waxa uu dhex u yahay adduunka. Soomaaliyana wuxuu ka dhigi karaa inay ku dooddo inay ganacsiga adduunka maamusho oo xuddun u tahay. Taasina ay keenayso in waddamo badan oo sida Turkigu ay ku soo hirtaan, iyaga oo raba inay ka faa’ideystaan. Waxa kale, oo qoraagu xusayaa in Turkigu doonayo inuu dhaqaalihiisa ballaadhiyo  oo uu suuqaq cusub oo uu alaabtiisa, iyo waxsoosaarkiisa ku iibiyo ka samaysto Geeska. Taasna meesha ugu habboon ee uu u soo mari karaa waa Soomaaliyaa.  Waa mid ka mid ah qodobbada caddaynaysa in Siyaasadda Arrimaha Debadda Turkigu, ay Soomaaliya ka leedahay dano Istaraatijiyadaysan, oo ka gundheer gurmad, iyo sooyaal.

J) Dhaqaalaha Soomaaliya oo kobcaya: Sannadahan danbe dhaqaalaha Soomaaliya aad buu u kordhayaa, sida qoraagu xusayo. Sida Baanka Adduunku ( 2018) Rebood uu Soomaaliya uu ku yidhi: “ Si xawliya ayay u kobcaysaa lacagta Moobillada la iskugu diraa…” Turkiga oo dhaqaalahaas la socdaa waaka ballaadhiyay ee habeeyay Dekedda Muqdisho.  Labada meelood ee dawladda lacagtu ka soo gasho oo ah garoonka iyo Dekedda Muqdisho labadaba Shirkad Turkiga ayaa gacanta ku dhigtay dibudhiskeeda, maamulka, iyo dayactirka muddo 20 sano ah (Shinn, 2015).  Turkigu wuxuu rabaa inuu kaabayaasha dhaqaalaha ka qaybqaato oo maamulo. Waa arrin caddaynaysa in Turkigu dano dhaqaale ku qabo oo uu rabo inuu sii maalgashado, rejo wayna uu Mustaqbalka ka leeyahay Soomaaliya.  Waa mid ka mid ah qodobbada caddaynaysa in Siyaasadda Arrimaha Debadda Turkigu, ay Soomaaliya ka leedahay dano q Istaraatijiyadaysan, oo ka gundheer gurmad, iyo sooyaal.

Maxay Soomaaliya Xuddun ugu noqotay Siyaasadda Arrimaha Debadda Turkiga Marka Afrika la eegayo?

Markii ay dhalatay Dawladnimada cusub ee Turkiga ee Ataaturki hoggaaminayay waxa ay baddeshay xidhiidhkeedii galbeedaysnaa, oo waxa ay u soo jeedisay Afrika, iyo Bariga Dhexe. Afrikaanka iyo Turkiga xidhiidh wanaagsan ayaa u bilaabmay:
B) waayo markii hore kama dhexaynin Sooyaal gumeysi.

T) Waqtiyadaa Afrikaanka la gumeysan jiray ee Reer Yurub gumeysan jireen Turkigu wuu caawin jiray Afrikaanka, oo gurmad ayuu siin jiray.

J) Boqortooyadii Cusmaaniyiinta ee Turkigu waddamo badan oo Afrikaana ayay xidhiidh lahaayeen, oo waddamo Afrikaana dagaallo ay galeen ayay ka caawisay.

Sannadkii 1998ki ayuu Turkigu siyaasaddii Arrimaha debadda soo gaadhsiiyay Afrika, isaga oo daahfuray qorshe uu ku magacaabay “African
opening action plan of 1998.” Qorshayaashaa sababaha iyo ujeeddooyinka  ugu waaweyn ee u sameeyay waxa ay ahaayeen:

1-      Xidhiidh Siyaasadeed: Waxa laga waday in xidhiidhka Afrika iyo Turkigu la xoojiyo, oo safaarado la kala furto, oo qorshayaal Diblamaasiyadeed la kala fushado.

2-      In dhaqaalaha la iska kaashado: Waxa la iska caawinayaa sida cashuuryaraynta, isku furka dhaqaalaha, farsamada, aqoonta, iyo ka wadashaqaynta heshiisyada ganacsi. In Turkigu ka mid noqdo xubin Ururka dhoofinta iyo soodhoofsashada Afrikaanka, iyo inuu deeqbixiye ka noqdo Bangiga Horumarinta Afrika.

3-      Inuu horumariyo xidhiidhka bulsho ee labadooda u dhexeeya: Sida kor loo qaado aqoonta, wadashaqaynta, dhaqanka, inay ardeyda iyo aqoonyahannada labada dhinac wax iswaydaarsadaan, deeqo waxbarasho, In Turkiga laga aasaaso Machad lagu barto Afrika/Afrikaanka.

4-      In la xoojiyo oo kor loo qaado xidhiidhada Millatari, iyo difaaca: Sida in Abbaanduulayaasha iyo Askarta Afrikaanka tababbar lagu siin karo Turkiga, in dhaqaale lagu kaalmayn karo hawllagallada nabadeed UN ka waddo Afrika.

5-      In la sameeyo ururro cilaaqaad oo u dhexeeya Turkiga iyo Afrika: Sida inuu xubin ka noqdo ururrada ‘ The common market for Eastern and Southern Africa’COMESA’, iyo ‘Southern Africa development community (SADC)’ Midawga AFrika, iyo Bangiga Horumarinta Afrika ( Cumar Y.  Cabdulle, 2019).

Xidhiidhada ugu muhiimsan ee Turkigu Afrikaanka la leeyahay waxa ay bilaabmeen sannadkii 2005tii. Waayo sannadkan waxa lagu dhawaaqay ‘ Sannadkii Afrika’ ee Siyaasadda Debadda Turkiga. U jeeddada loogu dhawaaqay waxa ay ahayd in la fuliyo waxyaabihii Turkigu ka dejiyay Sannadkii 1998kii.

Saddex u jeeddo ayuu Turkigu ka lahaa Afrika:

1-      Inuu sii xoojiyo xidhiidhkii ay Cusmaaniyiintu la lahaayeen Afrika.

2-    Inuu koruqaado arrimhiisa Diblomaasiyeed ee joogitaanka Afrika.

3-     Inuu xidhiidh qorshaysan oo wadashaqayneed la yeesho Waddamada iyo Uururrada Qaaradda jooga.

Xidhiidhadii uu Turkigu la sameeyay Afrika, waxaa ugu muhiimsanaa, xuddunna u ahaa kii uu la yeeshay Soomaaliya. Soomaaliya xidhiidh wanaagsan ayuu la yeeshay. Qoraagu waxa uu ku doodayaa sababta uu xidhiidhka ula yeeshay inay ahayd inuu ka fushado dano siyaasadeed. Danahaas ayuu Soomaaliya ka arkay, wuxuunna dareemay inuu ka fushan karo. Waxa jiray afar sababood oo Turkigu u doortay Soomaaliya:

1-      Sooyaalka labada waddan ka dhexeeya.

2-    Meesha ay Soomaaliya ku taallo oo ah buqcad habboon.

3-     Gurmad bini’aadannimo.

4-    Inuu xoojiyo dhaqaalaha iyo sidaasadda uu AFrikaanka la leeyahay, meesha ugu wanaagsanna waa Soomaaliya. Waayo waxa ay leedahay  Xeebta ugu dheer Afrika, oo kheyraadka baddaasi lama soo saarin, weli wuu dihinyahay.  

Isla halkan qoraagu waxa uu hoosta ka xarriiqayaa arrinta ‘ Gargaarka ama Gurmadka.’ Waxa uu sheegayaa inuu gurmadka ay waddamada ama ururrada kaba bixiyaan uu yahay mid ka ah waxyaabaha Waddamadu waddan kale ay danaha ay rabaan ay kaga faa’ideystaan. Waa runtii, Dambiso Moyo  buuggeeda ‘ Gargaar Gunnimo, 2009’ iyada oo gurmadkan aad u dhalliilaysa waxa ay tidhaahdaa ‘gargaarku waa curyaamin dhaqaale, iyo waxsoosaar.’ Waa runteed. Qoraaga buugguna aad buu u dhalliilayaa gargaarka, oo wuxuu meelo badan ku sheegayaa inuu yahay qodob dano gaar ahaaneed loogu soo dhuunto.

Maxay tahay danaha Istaraatijiyadaysan ee Turkigu ka leeyahay Soomaaliya?

Soomaaliya, waxa ay ku taallaa buqcad soo jiidasho leh oo waxbadan ku habboon. Waxa arrin cajiiba ka sii dhigaya waxa ay xuduud la leedahay labada Badwayn ee Badwaynta Hindiya, iyo Badda Cas. Waxa ay ku taallaa halka ay iska galaan Qaaradaha Afrika iyo Barigu, iyo halka ay iska galaan Eeshiya iyo Galbeedku. Waxa ay kale oo u dhaw Kanalka Baab Mandab oo ah Bado badan xidhiidhiya ( Cumar Y. Cabdulle, 2019), iyo (Maxamed, 2003).

Goobta habboon ee ay Soomaaliya ku taallo daraaddeed waxa ay keentay in awoodo badan ay ku hirdamaan, oo danahooga ka dhex arkaan tagtadii iyo timaaddadaba. Taasina dalka waxa ay ku keentay saamayn badan oo tognaan, iyo tabnaan bal eh. Turkigu waxa uu ka midyahay awoodahaa debadeed ee danahooga Soomaaliya meesha ay ku taallo danahiisa ka dhex arkay. Qoreshayaal ka gundheer gurmad iyo taariikh ayuu ka leeyahay Soomaaliya, sida Qoraa Cumar Y. Cabdulle qabo, kuna doodayo.  Waqtiyadii ka horreeyay gumeysigya, xilligii gumeysyuhu dalka haystay, iyo waqtigii lagu jiray dagaalkii qaboobaaba Soomaaliya awoodo debadeed ayaa ku hirdamayay, oo waxa ay lahayd goob ku habboon oo wanaagsan.

Qorshayaasha uu Turkigu Soomaaliya ka leeyahay innaga oo qoraaga ka soo xiganayna ayaynu qaar ka mid ah tixi:

1-      Dano Dhaqaale: Soomaaliya waxa ay ka mid tahay meelaha ugu wanaagsan dhaqaale ahaan, waayo waxa ay isku xidhaa Eeshiya, Afrika, iyo Yurub. Waxa se dalka waxyeello soo gaadhsiiyay burburkii dawladdii uu Siyaad Barre gadhwadeenka ka ahaa, oo waxyaabo badan ayaa burburay sida dekedihii ku yaallay Kismaayo, Muqdisho, Boosaaso, iyo Berbera oo ahaa isha dhaqaalaha dalka, Geeska Afrikana u ahaa meelaha ugu muhiimsan dhaqaalaha. Sida qoraagu qabo sababta ugu wayn ee Turkigu xidhiidhka arrimaha debadda  Soomaaliya ula yeeshay waxa ay tahay si uu u xoojiyo xidhiidhka dhaqaale ee uu Soomaaliya iyo waddama la jaarka ah leeyahay weeyi. Meelaha uu dhaqaalahaas isha ku hayo haddana qaarkood qayb wayn ku leeyahay waxa ka mid ah:

B) Garoonnada Diyaaradaha, iyo Dekedaha.

T) Beeraha, Kalluunka, iyo dhoofinta Muuska.

 2- Dano ku salaysan buqcadda ay ku taallo: Soomaaliya, waxa ay dhacdaa meel ganacsiga ku habboon, waxyaabo badanna ku wacan. Meesha ay dhacdo daraaddeed, waxbadan oo uu Turkigu rabo ayay ka caawin kartaa ayuu qoraagu qabaa.

3-Dano Ammaan: Markii wafti ballaadhan oo uu hoggaaminayo Erdogan uu yimid Soomaaliya sannadkii 2011kii, ee uu gargaarkii abaarta u yimid, waxa uu Muqdisho ka furay Saldhigga ugu waynaa ee Turkigu leeyahay. Turkga taasi waxa ay u sahlaysaa colaadaha geeska inuu ka gaashaanto iyo inuu la tartamo Imaaraadka Carabta. Saldhiggaasi wuxuu u sahlayaa meel ay ka galaan colaadaha Gacan Cadan ka aloosan. Aad waxa ay u tartamaan oo xifaal badan ayaa ka dhexeeya Turkiga iyo Imaaraadka. Turkigu waxa uu Soomaaliya ka furtay Saldhiggii Millatari ee ugu waynaa, si uu ugu awoodeeyo joogitaankiisa Soomaaliya. Saldhiggaasi wuxuu u sahlayaa meel ay ka galaan colaadaha Gacan Cadan ka aloosan.

 Sannadkii 2017kii Turkigu waxa uu Muqdisho ka furtay Saldhig Millatari oo aad u ballaadhan oo 2KM ah. Waxa ku baxday lacag dhan $50 Mliyan, waxaana lagu tababbaraa 10,000 Ciidan. (Cumar Y. Cabdulle, 2019).

Saddex u jeeddo ayuu Turkigu uga furanayaa Soomaaliya Saldhig Ciidan:

B) Inuu Turkigu ilaashado saamaynta ganacsi ee uu mandaqadda ku leeyahay.

J) Inu argagixisada kula dagaallamo, Ciidamada Qaranka Soomaaliyeedna taageero oo ka caawiyo sidii ay Al Shabaab uga adkaan lahaayeen.

J) Inay Soomaaliya u noqoto Suuq uu ku iibiyo agabka Millatari ee uu soo saaro.

Maxaa Buugga Laga faa’ideysan karaa?

1-      Buuggu waxa uu aad u qaadaadhigayaa xidhiidhka siyaasadeed ee ka dhexeeyay Soomaaliya iyo Turkiga, waxa uu innoo saamaxayaa inaan fahanno xidhiidhkaas.

2-    Wuxuu innagu baraarujinayaa in u jeeddada Turkigu dalka u joogaa ay ka gundheertahay arrimo gargaar bini’aadannimo, iyo xidhiidh siyaasadeed, oo dano ka waaweyn ayaa jira.

3-     Dalkasta oo dalkale waxa u qabanayaa inay jirto dan uu isagu ka leeyahay, oo uu daraaddeed dalka kale waxa ugu qabanayaa, ayuu buuggu inna xasuusinayaa.

4-    In siyaasadda arrimaha debadda dalalku ay u samaystaan inay ku fushadaan danahooga daleed, iyo diblomaasiyadeed.

Gebagebo

Turkigu Soomaaliya waxqabad badan ayuu ka wadaa. Waxqabadyadaasi waa kuwo soo bilaabmay muddo dhexdiiyay. Turkigu Soomaaliya waxa uu ka taageeraa waxbarashada, ammaanka, caafimaadka iyo waxyaabo kale. Waqtigii ugu horreysay ee uu u soo gurmado waxa ay ahayd waqtigii ay abaartu ku dhufatay deegaanno badan oo Soomaaliya ah sannadkii 2011kii. Wixii intaas ka danbaysay si joogta ah ayuu uga warhayaa.

Dhinaca kale, Turkiga iyo Soomaaliya waxa ay ka dhexaysay taariikh soojireen ah. Waxa ka mid ahaa Boqortooyadii Cusmaaniyiinta oo Turkiga maamulaysay meelaha ay yimaaddeen waxa ka mid ahaa magaalooyinka Soomaalida sida Muqdisho. Xidhiidhkaas labaadna wuu ka dhexeeyay Soomaaliya iyo Turkiga.

Doodda, qoraagu horraysa iyo danbaysa waxa weeyi in Turkigu Soomaaliya ka leeyahay dano ka ballaadhan gurmad, iyo taariikh wadaag inuu ka leeyahay. Danahaas waxbadana yaa caddaynaya. Danaha waxa ka mid ah; kuwo dhaqaale, ganacsi, goobo Istaraatijiyadeed, kuwo ammaan IWM.

Waxa aan rabaa, inaan si kooban intaas ku soo koobo.

Muuqaalka Buugga halkan ka daawo: https://www.youtube.com/watch?v=rAkMj3iu4ho 

Cabdirasaaq Sandheere

Juun, 2020.