Muwaadinnimadu waa xeer Dastuuriya Reer Galbeedka, waanna arrin iska walaxa waddamada Carabta iyo Islaamka

(Isbarbardhig ku saabsan fekerka Galbeedka, iyo fekerka islaamka)

Fekerkan sharci ee cusub, bini’aadamku kama hadlo sidii kor loogu qaadi lahaa. Bini’aadam kasti waa muwaaddin, sida muwaadin kastaaba u yahay bini’aadam.  Sharciganna wuxuu dhigayaa in ay dhammaatey waqtigii la helayey dad  bilaa dal ah. Iyada oo taasi jirto, waxaa jira dad waddama qaar, laguna magacaabo (بدون  ~ wax ba la’aan) oo ka hadhey dawladihii la aqoonsanaa ee Maraykanka, haddana ku sugan xaalad bini’aadannimo.

Sharcigu kalidii wuxuu dhigayaa, sidee [ayuu qofku ku noqon karaa muwaaddin?] Iyo goorma ayuu qofku noqon karaa muwaaddin? Waa maxay xaaladda ka dhigaysa qofka muwaaddin? Waa maxay minqiyaaska uu qofku ku noqonayo muwaaddin? Waynnu garanaynnaa barashadeenna sharcigan, in sharcigu yahay shey jira, nool, kora, oo ku waynaada warcelinta baahiyaha bulshada ee dhammaan geeddisocodka nolosha. Dadaalka bini’aadanka ee  fekerku ma joogsado. Dadaallada cilmiga ah ee sharciga waxaa ka mid ah, kuwa la xidhiidha muwaaddinnimada, sidaa daraadeed ayey u kobocdey fekradda muwaaddinimadu, waxaynna kor u kacdey bayooloji ahaan─waxaynna la xidhiidhaa dhiig, ama kaliya ciid! Xagga waddankana waxa ay la xidhiidhaa heshiis u dhexeeya muwaaddinka iyo dawladda, waanna heshiiska jinsiyad ahaaneed!

Jinsiyaddu waa foolka koowaad ee muwaaddinka─ waxaynnu u jeednaa, qofku wuxuu ka guurayaa koriddii  xubinnimada,  wuxuuna u guurayaa korid siyaasadeed. Jinsiyaddu waa heshiis in muwaaddinku leeyahay xuquuq, waajibaad, iyo in dawladduna qofka  si guud ugu leedahay xuquuq, iyo sidoo kale waajibaad. Fahankan siyaasadeed waa intii ugu dambeysay ee uu ku soo saarey  fiilkan sharcigu baadhid.

Ragga garyaqaannadu waxa ay farqi yar u dhexaysiiyaan; heshiishka muwaaddinnimada iyo heshiiska jinsiyadda. Balse marka aad u fiirfiiriso waxa aad arki in ay si gundheer isku soo galayaan. Heshiiska jinsiyaddu waa sawir dhaba oo turjumaya heshiiska muwaaddinnimada, sidoo kale waa fool ka mid ah foolalka isbeddel ee heshiiska muwaaddinnimada, wuxuunna sawirku udhawaan karaa fahanka muwaaddinnimada fekerkan sharci ee cusub [marka loo eego].  Bini’aadanku wuxuu iska baddelaa jiritaanka bulsheed iyo dabeecadeed wuxuunna isku baddelaa jiritaan xuquuq leh, isagana dawladdu waajib ku leedahay. Wuxuunna helaa siyaasad [ Maamul iyo kala danbeyn], ma helo Bayooloji (jidh wuxuu u u cuno) kaliya. Qof kasta waxaa lagu dhalaa waddan leh xaq koritaan ( xaq gobol). Sida qof kasta ay u dhalaan labo waalid oo leh jinsiyad gaar ah. Ilmuhu wuxuu leeyahay xaqa helidda jinsiyadda ( Xaqa dhiigga). Qofka waalla dooran siin karaa jinsiyadda markey d’adiisu gaadho 18 [gu’], ee uu helo jinsado badan (dhalashooyin tiro leh).

 Cilmibaadhis yada qaar waxa aad ku arki in heshiiska muwaaddinnimadu ka gun dheeryahay heshiiska jinsiyadda. Ta koowaad waa: Bini’aadannimada, ta labaadna waa: Heshiiska. Balse bini’aadannimadu geeddisocodkeedan cusub waxay isku dhererinasaa ta labaad, gaar ahaanna dhinaca cusub ee isku dayaya qaar ka mid ah itijaahooyinka  socodsiin kara feker qolo, iyo abuuridda feker [heer] caalamiy ah. Kaasi, waxa ay iska waafaqayaan fekerka Islaamka ( kobcinta fekerka) ee  heshiiska ku xidhan korukaca. Taasi waa dawladda leh fekerka Islaamka sida ku qoran kutubta fiqiga ee caalamiga ah─ xuduuddeena dhuleedna (Geogaraphical) waxa ay ku xidhantahay xudduudda ay ku faaftey ee fekereed. Jaadkan fekereedna weli ma istaagin, waxoogaa buu afka xidhey, balse fekerka dadku wuxuu ka degayaa helid caalamiya, wuxuunna u wanaagsanaanayaa dawladda qowmeed ama mid ka yar.

Heshiiska Jinsiyadeed ee imtixaankii ugu dambeeyey Caalamka Carabta iyo Afrika

Helidda jinsiyaddu waa xaq ka mid ah xuquuqda bini’aadamka siday isla garteen dawladaha lagu kalsoonyahay. Balse in la sheegto meel gaar ah waxa ay ka mid tahay abuurka dadka, iyo qaayasoorka lagu yaqaaney illaa muddo dheer ( kuwii ~ والذين تبؤوا الدار والإيما).  (Saaxiibadii Nabigu) Waxa ay ahaayeen kuwo guryo leh hijrada ka hor.  Hijrada ka dib waxa ay noqdeen muwaaaddiniin, xaqna way yeesheen, iyagana waxaa lagu yeeshay waajibaad. Hijradii Nebigu waxa ay baddeshay fahankan saddexda ah ─ ee taariikhda siyaasadda Carabta iyo Muslimiinta agtooda.

1-     Waxa ay badeshay fahankii ahaa qabiilka, waxayna u baddeshay shacab, shacabkiina ummad, waxaanna la nacay qabyaaladdii. Waxa ay noqotey kalmadda ummad eraybixinta ugu caansan ee ay laga adeegsado suugaanta iyo siyaasadda ( Wax a aad tihiin ummad tii ugu kheyrka badneyd~ كُنتُم خير أمة), ( Ha idinka mid noqoto ummad~ ولتكن منكم أمة), [inta aan ku sheegnay] odhaahdan cilmiyeysan ayey ka koobneyd dawladdii Islaamka ee hore.

2-   Nabigu wuxuu walaaleeyey  kuwii hijroodey (muhaajiriintii) iyo kuwii soo dhaweeyey ( Ansaartii), halkaasayna Carabtii kaga baxdey walaalnimadii kalida aheyd (Isbahaysigii qabiileed), waxaynna noqdeen walaanimo guud. Waxaanna dhaboobey taariikhda markii koowaad ee la arko fadhi siyaasadeed oo kulmiyey Qureysh (Abuubakar), Xabashi ( Bilaal), iyo dhinac kale Beershiyaana (Salmaan), waxa kale oo khariidadda sii qurxiyey (Suheyba Ruumi).

Meeshan waxaa soo shaac baxdey fekradda ah; in ay muwaaddiniintu  simanyihiin, Yuhuuddii waxa ay noqdeen innamadii waddanka, sida waafaqsan xeerarka magaalada [ee sheegasa xuquuqda muwaaddinka]. Sida, dhammaan qabiillada Carabtuba u noqdeen qeyb ka mid ah hilibka  waddaniyadda. Kooxna looma faquuqi karo midabkeeda, iyo diinteeda darteed. Bulshada qabiil ka ka mid ah looma colaadin karo qabiilkiisa darteed. Taasi waxa ay aheyd tallaabo hore oo taariikhda bini’aadamka soo martey─ waxaynna ku dhabawdey gacanta Nebigii hoggaamiye Muxammed Binu Cabdillaahi (N.N.K.H).

3-    Waqtigan bini’aadanku wuxuu hore u qaadey kun tallaabo. Jinsiyadda dadka la siiyey marka loo eego warqadda, iyo qaayasoorka siyaasadda dawladda Muslimka ah, waxa ay gashey ( Heshiis Siyaasadeed). Heshiiska siyaasadeed ee dawladda Islaamka ahina labo jaad ayuu leeyahay: Dhinac madani ah, iyo dhinac diineed. Dhinaca madanigu waa asalka. Balse dhinaca diiniga ahi wuxuu ilaaliyaa is ahaanshaha, kala duwanaanshaha, iyo sidoo kale is dhammeystirka, balse ma [boorriyo] khilaafka ( iska hor imaad).

Waxaa jira muwaaddin Muslim ah, waanna inuu marka horaba yeelaa nidaamka aasaaska ah ee dawladda. Waxaanna saaran heshiis muwaaddinnimo. Qofkii aan Muslim aheyn ee markii horaba u hoggaansamey nidaamka dawladda, sidoo kale wuxuu leeyahay heshiis muwaaddinnimo. Balse wuxuu diidey falsafaddii dawladda (Diinta), sidaasuuna ku leeyahay heshiis muwaaddinnimo oo dhammeystiran oo aan nusqaan laheyn waanna heshiiska ( Dimmi~  الذمي).  Fiqiyaqaannadu waxa ay mar horaba sugeen: waxaa iyagu leeyihiin, ayaan innaguna leenahay.  Iyagana waxaa saaran wixii innagaba inna saaran. Waa xeer Fiqi ah oo sheegaya xidhiidhka siyaasadeed ee u dhexeeya muwaaddiniinta dawladda. Markan Caalamka waxaa xukumasey dabaqad. Roomaan, muwaaddiniintu waxa ay lahaayeen heerka koowaad, sidoo kale Giriiga, dawladdii Beershiya (Ciraaq), iyo ilbaxnimadii Hindiya. Sidaasaana loo sajiley tijaabada Nebiga ee toosan, waxaynna noqotey tallaabo waqtigaasi hore loo qaadey─ illaa haddana waa tallaabo la isku dhiirrigeliyo. Balse dawladdii islaamka ee Imbaraadooriyaddii ayaa gadaal ( dib) u noqotey─ waxaynna dirawal ka noqotey illaa waqtigan waxa jooga.

Muwaaddinnimadu waa Intimaa, iyo fekrad. Jinsiyadduna waa intimaa, Fekrad, iyo heshiis. Helidda jinsiyaddu waa shaqada dawladda leh maamulka, sabobta oo ah waxa ay ku xidhantahay fekrad, iyo heshiiskeeda siyaasadeed. Maaha arrin loo xilsaarey xukuumadaha. Waa arrin dastuureed oo derajada koowaad ah. Sidaa daraadeed ayaynnu u helnaa warqadda oo siinasa muhiimmad weyn qaddiyadda jinsiyadda helid ama waayidba. Helidda Jinsiyaddu ma waxa ay ku xidhantahay waddan, mise dhiig? Mise labadaba?

Warcelinta wayddiimahan waa [qaddiyad] distooreed ,  iyo sharciyadeed. Heshiiskan wuxuu leeyahay minqiyaasyo fudud oon ku xidhneyn in la helo urur siyaasadeed oo xukunka qabta, ama la heli waayaba, waa waxyaabaha ay dawladdu ku istaagto. Balse waxaa jira qaayasoor siyaasadda Islaamku u baahantahay in la caddeeyo─ waxaanna weeyi in dawladda Islaamku hesho xuquuqda waddannimo. Oo aynna sinnin jinsiyadda ka aan hijroon─ illaa uu hijroonayo(~إن الذين آمنوا وهاجروا وجاهدو بأموالهم وأنفسهم فى سبيل الله ، والذين آووا ونصروا ، أولئك بعضهم أولياء بعض ، والذين آمنوا ولَم يهاجروا مالكم من ولايتهم من شيء حتى يهاجروا ، وإن استنصروكم فى الدين فعليكم النصر إلا على قوم بينكم وبينهم ميثاق )Aayaddan waxaa ku jira hadal u baahan fahan xeeldheer, iyo luuqad sharciyeed oo heersare ah, iyo falsafad xidhiidhada caalamiga ee dawladda ah. Waa in aan akhriskeeda Qur’aaneed waafajinaa labo Muslim: Muslim muwaaddina oo leh xuquuq dhammaystiran, oo ay isagana saaranyihiin dhammaan  waajibaadkii dawladdu. Iyo Muslim aan muwaaddin aheyn, balse leh xuquuqda qaarkood, aynna saaranyihiin waajibaadka qaarkood. Muslim kastaa ma aha muwaaddin, sida muwaaddin  kasta oo ka mid ah dawladda Islaamku uuna u aheyn Muslim.

Sidoo kale aayadda waxaa ku jira hadal fahaneed oo ku wareegaya xidhiidhada dawladda. Waxaa jira ballamo dawladeed oo jaangooya xidhiidhada. Kaliya, arrimo jinsiyadeed, ama diineed ma go’aaminayaan xidhiidhada, siday xaaladdu markii horaba aheyd. Kuwani waa tallaabooyinkii sharciyadeed ee ay raacdeydey dawladdii Muxammed [ N.N.K.H], waxaynna ku dhiirrigelin jirtey dhisidda iyo cammiridda, ciddii caqli u saaxiiba iyo toosniba.

Ma gaadhin fekerka fahanka daraasadihiisa cilmiyeed minqiyaas dhiig. Muwaaddin kasta oo muslima inankiisuna wuu raacayaa, sidoo kale waxaa la mid ah muwaaddinka dimmiga ah. Way rogrogeen Fiqiyaqaannada Xanafiyadu arrintan markey go’aaminayeen: Haddii ilmo la tuurey meel laga helo─ oo uu sheegto Muslim addoon ahi in ilmahani kiisii yahay! Dhinac kalana uu sheegto dimmi xor ahi in ilmahani isagana kiisii yahay! Maxkamaddu waxa ay u xukumasaa dimmiga, wuxuunna ku helayaa jinsiyadda iyo xornimada. Halka fursad kale uu ku heli lahaa jinsiyad iyo addoonnimo. Fiqiga Xanafiyadu wuxuu  xorriyadda ka doorbidey addonnimada.

Qaar ka mid ah dawladaha Khaliijka Carabta, kamay badow bixin in ay jinsiyadda siiyaan uun boqorrada iyo madaxda. Waxayna leeyihiin xaq ay ciddey doonaan ku ugaadhsadaan. Kii ka baydha doonidda madaxweynaha waa mid khiyaameeyey dawladdiisa, sabobtuna waxaa weeyi in dawladduba noqotey maamul  uu gaar u leeyahay [boqorku]. Sida dawladaha sheegta in ay haystaan nidaamka Jamhuuriyadda, aynna uga yareyn gaboodfalka dawladaha boqortooyada arrintan [aynnu ka hadlanno]. Jinsiyaddu waa xaq madaxweyne, cidduu doono ayuu siiyaa, cidduu doonana wuu u diidaa, waddankana isagaa iska leh! Maanta waxaynnu aragnaa in ciyaartan xumi ee ‘‘Diididda jinsaddu’’ ay hayso caaqillada iyo mufakiriinta Jasiiradda Carabta, Masar, iyo Jabbuuti.

Caalamku maanta wuxuu milicsanayaa shaacsanaha (Jinsiyad la’aan), ee qaar ka mid ah waddamada Carabta, waxaynna leedahay khatar badan. Sucuudiga in ka badan rubuc milyan muwaaddiniintu malaha jinsiyada, sababo bulsheed ama siyaasadeed awgeed. Gu’gii 2009kii waxa ay ku dhawaaqeen guddiga sare ee Maraykanku in (70) kun oo dad ahi in ay geli doonaan jaadkan ( Jinsiyad la’aanta). In kasta oo go’aannada kanbalku ay tilmaameen gu’gii 2015kii in tiradu dhaaftey in ka badan rubuc milyan.

Markii ay ka qaxeen  waddamadan Carabta dadkii u dhashey, ama ayka fogaadeen sababo siyaasadeed daraadeed. Kuwo kale oo Muslimiinta ahina ay dhandhamiyeen qadhaadhkii, ee ay u huleeleen waddamada Galbeedka, waxa ay helaan jinsiyad waddo sharciyeed, sida kuwa u dhasheyba.  Iskaba dhaaf, qaar ka mid ahi waxa ay masuul ka noqdeen dawladdooda iyaga oo aan eegin taariikhdiisa ( Wasiirka Soomaaliga ah ee xukuumadda Kanada) ayaa tusaale u ah.

Marka maraykanku ay baaq ogeysiisa oo rasmiya kusoo saarto xuquuqda bini’aadanka qodobka (15), ee ay si cad u caddeyso in aynna bannaaneyn in qofna loo diido jinsiyaddiisa. Waxa ay ku xaqiijisay Qaramada Midoobey qaraarkeedii 152/50 arrinta aasaaska ee ah in qofka loo diido karo jinsiyadda!

Markan waxaa kasoo fulaya dadka caqliyadooda ku furey in ay [akhriyaan] kutub qiimo badan sida kitaabka qiimaha badan ee uu qorey  caalimka [Sh. Yuusuf ]Al-Qardaawi ( Dadka aan Muslimiinta aheyn ee ku dhex nool busho Islaam ah~ غير المسلم فى المجتمع الإسلامي ).  Wuxuu ku qorey (Dadka aan Muslimiinta aheyn ee ku dhex nool busho Islaam ah),  fekeraaga reer Tuunis Raashid Al-Qunuushi, kitaabkiisa cajiibka ah :(Xuquuqda Muwaaddinimada~ حقوق المواطنة ).  Qoraaga shiiciga ah ee Ruuxullaahi Shariicatii wuxuu kitaabkiisa muhiimka ah ‘‘فقه التعايش ’’ ku qorey: (Dadka aan Muslimiinta aheyn ee ku dhex nool busho Islaam ah).

Waxa ay isku dayayaan kuwa dib u noqda, kuwo wax akhriya ee baddela ama kuwa leexiya─ oo Muslimiinta ka mid ahi in ay  ku joojiyaan baraarugan caqliyeed hadal aan casriga la jaanqaadeyn. Sida Calmaaniyiinta xadgudbeyba  ay ugu fooganyihiin qalimaan firfircoon, iyo dadaallo Islaamka lagaga xayuubinayo awoodda fekerka, maanka iyo naqliga.  

Illaa xadda lama deedifayn in jinsiyaddu tahay xaq sarreeya, waddankuna uu gacanta ugu jiro madaxweynaha, uu wacyiga sharciga ahina arrimahan ka maqnaado, uu muwaaddinkuna ku noolaado xeedhada madaxweynaha─ waxaa jira dad odhanaya: Miyaanad xishooneyn, gacantu wax bixin ayey la ciirciirasaa. Dadka ugu kheyrka badannina waa ka afka daboosha (aamusa). Fadeexadda caalamkaay! Iyo khasaaraha jiilkan danboow!

    

W/Q: Sh. Cabdiraxmaan Bashiir [Af Carabi].

                W/T: Cabdirasaaq Sandheere [ Af Soomaali].

                  Noofanbar 19, 2017.  Axed.